Szkoły nie organizują profilaktyki wad postawy u uczniów w sposób kompleksowy. Kuleje współpraca z rodzicami w tym zakresie. Gminy też nie są świadome wagi tego zagadnienia, nie inicjują ścisłej współpracy szkół ze służbą zdrowia i rodzinami, nie nadzorują procesu korekcji postawy u dzieci – z reguły nie interesują się tą kwestią, całą odpowiedzialność przerzucając na szkoły – taka jest ocena stanu profilaktyki po kontroli Najwyższej Izby Kontroli.
Zniekształcenia kręgosłupa oraz wady stóp i kolan to najczęstszy problem zdrowotny wśród dzieci i młodzieży, wyprzedzający inne schorzenia (alergie, zaburzenia refrakcji i akomodacji oka, czy otyłość) – dotykają wg różnych źródeł od 50 do 60% uczniów. Rozwijają się podczas tzw. skoków wzrostowych (wiek 6-7 i 12-16 lat), gdy rozwój układu mięśniowego nie nadąża za szybkim wzrostem kości.
Główne przyczyny, poza zmianami wrodzonymi, to złe nawyki (wynikające np. ze źle dobranego stanowiska pracy ucznia i/lub wadliwej pozycji wypoczynkowej, brak ruchu) i nadmierne obciążenie ciała (np. przeciążony i źle noszony tornister, nadwaga). Wady postawy mogą w życiu dorosłym skutkować poważnymi schorzeniami w postaci np. zaburzeń krążeniowo-oddechowych, upośledzenia sprawności i wydolności ogólnej, zespołów bólowych kręgosłupa, problemów ginekologicznych u kobiet.
Profilaktyka wad postawy u dziecka wymaga wiedzy na temat samej prewencji i roli prawidłowej postawy ciała, a także motywacji, umiejętności oraz wdrożenia tej profilaktyki. Istotne jest również wczesne wychwycenie uczniów zagrożonych rozwojem wad postawy poprzez badania przesiewowe i profilaktyczne badania lekarskie (bilanse zdrowia). Szkoła powinna zapewnić warunki sprzyjające zdrowemu rozwojowi, co obejmuje też profilaktyczną opiekę zdrowotną.
Konieczna tu jest pełna współpraca z rodziną i pracownikami oświaty. Tym bardziej, że dziś dzieci i młodzież spędzają wolny czas przed ekranami komputerów i telefonów. To właśnie od współpracy wszystkich podmiotów odpowiedzialnych za rozwój dzieci – rodziców/opiekunów prawnych, pracowników oświaty, ochrony zdrowia – każdego w zakresie jego własnych kompetencji zależy skuteczność profilaktyki wad postawy ciała uczniów.
W skontrolowanych gminach i prowadzonych przez nie szkołach podejmowane dotychczas działania na rzecz profilaktyki wad postawy były niewystarczające, a w konsekwencji nieskuteczne. Gminy nie orientują się w potrzebach w tym zakresie, nie rozumieją powagi problemu i nie inicjują ścisłej współpracy szkół z pracownikami służby zdrowia i rodzicami dzieci, by wdrożyć kompleksową profilaktykę wad postawy. Jeśli już gminy prowadzą rozpoznanie potrzeb zdrowotnych mieszkańców, rzadko obejmuje ono schorzenia układu ruchu, w tym kręgosłupa, a jeszcze rzadziej prowadzi do zaplanowania i wdrożenia profilaktyki. Rozpoznanie to bywa prowadzone na podstawie zróżnicowanych źródeł informacji.
Jedynie część gmin zdiagnozowała stan zdrowia mieszkańców, a tylko w jednej gminie zaplanowano prowadzenie profilaktyki wad postawy uczniów. W innych skontrolowanych gminach planowanie i realizację zadań w tym obszarze pozostawiono szkołom.
Gminy rzadko też aktywnie informują o możliwościach profilaktyki wad postawy, choć dbałość o stan zdrowia uczniów to zadanie własne gmin. Pomimo funkcjonujących w województwach regionalnych programów polityki zdrowotnej (obejmujących profilaktykę wad postawy ciała dzieci i młodzieży) żadna ze skontrolowanych gmin nie zadbała o uczestnictwo w nich uczniów.
Gminy same nie opracowują i nie realizują programów polityki zdrowotnej dotyczącego profilaktyki wad postawy u dzieci i młodzieży ani nie łożą środków na programy polityki zdrowotnej dotyczące wad postawy realizowanych przez inne podmioty. Ograniczają się tylko do zapewnienia środków finansowych na funkcjonowanie i wyposażenie szkół.
Niemniej uczniowie uczestniczą w programach profilaktycznych, które bezpośrednio lub pośrednio odnoszą się do profilaktyki wad postawy.
Pielęgniarki szkolne prowadzą badania przesiewowe, jednak niekiedy szkoły nie zapewniają sobie dostępu do danych dotyczących skali rozpoznanych wad postawy, co w istotny sposób ogranicza dobór, a tym samym skuteczność prowadzonej profilaktyki. Gabinety profilaktyki zdrowotnej spełniają niezbędne wymagania i są wyposażone w obowiązkowy sprzęt do wykonywania testów przesiewowych dotyczących układu ruchu.
Dyrektorzy szkół współpracują z podmiotami leczniczymi udzielającymi świadczeń z zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami, w szczególności z pielęgniarkami szkolnymi, ale współpraca ta nie jest sformalizowana, a podejmowane działania nie zawsze są dokumentowane.
W dużej części skontrolowanych szkół przeprowadzono poza badaniami przesiewowymi dodatkowe badania w kierunku rozpoznania wad postawy. W 20% szkół były to badania nieodpłatne, prowadzone przez pielęgniarkę szkolną, fizjoterapeutę lub podmiot zewnętrzny w ramach umowy zawartej z gminą. W jednej gminie badania takie odbywały się z inicjatywy prywatnego podmiotu, a ich koszty ponieśli rodzice.
Rozpoznanie wad postawy u uczniów często nie skutkuje zaplanowaniem i organizacją zajęć gimnastyki korekcyjnej, a nauczyciele wf rzadko mają kwalifikacje do prowadzenia tych zajęć. Na gimnastykę korekcyjną wydatkowano zaledwie 7,4% środków przeznaczonych na tworzenie uczniom w szkołach warunków ograniczających możliwość wystąpienia wad postawy. Żadna ze skontrolowanych gmin nie skorzystała z dofinansowania zajęć sportowych dla uczniów z elementami gimnastyki korekcyjno-kompensacyjnej ze środków Ministerstwa Sportu i Turystyki.
Zajęcia wychowania fizycznego uwzględniają problematykę wad postawy. Tylko w dwóch skontrolowanych szkołach dano uczniom możliwość wyboru zajęć wychowania fizycznego (sportowych, rekreacyjno-zdrowotnych, tanecznych lub aktywnej turystyki). Tam też była największa frekwencja na lekcjach wf.
Szkoły dokonują pomiaru wzrostu uczniów i dostosowują do nich meble szkolne. Jednak w dużej części szkół kontrolerzy Inspekcji Sanitarnej (prowadzącej kontrolę na zlecenie NIK) stwierdzili uchybienia i nieprawidłowości dotyczące ergonomii stanowisk nauki. Gminy inwestują w stworzenie warunków zapobiegających powstawaniu wad postawy, głównie w infrastrukturę sportową, organizację zajęć wychowania fizycznego na basenie, pozalekcyjnych zajęć sportowych i zajęć gimnastyki korekcyjnej, w zapewnienie ergonomicznych mebli szkolnych dostosowanych do warunków antropometrycznych uczniów oraz w miejsca na pozostawianie podręczników i przyborów szkolnych w szkole. Te ostatnie często nie są zorganizowane tak, by zachęcać uczniów do korzystania z nich.
Ponad połowa uczniów większości szkół ma zdecydowanie przeciążony bagaż szkolny, co potwierdza Inspekcja Sanitarna. W jednej trzeciej skontrolowanych szkół wychowawcy lub pielęgniarki szkolne przeprowadzali akcje ważenia plecaków szkolnych i w tych szkołach stwierdzono najmniejsze przekroczenia norm wagi plecaków szkolnych. Akcje te były ujęte w planach nadzoru pedagogicznego, organizowano też w tym zakresie konkursy. Sporadycznie – dla zmniejszenia wagi uczniowskich plecaków – w szkołach korzysta się z e-podręczników.
Działania informacyjne i edukacyjne na temat profilaktyki wad postawy prowadzą wszystkie skontrolowane szkoły, ale tylko 40% skontrolowanych gmin. Edukacja ta jest jednak nieskuteczna – nauczyciele nie mają dostatecznej wiedzy o tematyce wad postawy uczniów, a rodzice – o rodzaju i zakresie badań wykonywanych dzieciom w szkołach. Szkoły współpracują z rodzicami w prowadzeniu profilaktyki was postawy, ale ta współpraca też jest nieskuteczna, o czym mogą świadczyć w szczególności wyniki kontroli Inspekcji Sanitarnej dotyczące obciążenia tornistrów szkolnych, czy też fakt, że w niektórych szkołach znaczna część uczniów objętych badaniami przesiewowymi nie korzysta z badań lekarskich.
Dobrą praktyką jest udział rodziców w zajęciach gimnastyki korekcyjnej, dzięki czemu dowiadują się oni, jak dziecko powinno poprawnie wykonywać ćwiczenia w domu, a także spotkania z przedstawicielami Inspekcji Sanitarnej dotyczącego wagi plecaków szkolnych.
Uzasadnieniem dla podjęcia tej kontroli były m.in. wyniki wcześniejszych kontroli NIK, w szczególności kontroli Bezpieczeństwo i higiena nauczania w szkołach publicznych, przeprowadzonej w 2016 r. przez Delegaturę NIK w Zielonej Górze, oraz kontroli Opieka zdrowotna nad dziećmi i młodzieżą w wieku szkolnym, przeprowadzonej w 2017 r. przez Departament Zdrowia NIK.
Wnioski
- Samorządy oraz szkoły
Ścisła współpraca organów gmin ze szkołami, podmiotami leczniczymi i rodzicami/opiekunami dla skuteczniejszej profilaktyki poprzez zorganizowane i systematyczne wykonywanie zadań przez osoby odpowiedzialne za wszechstronny rozwój dzieci i młodzieży.
Gminy powinny realizować swoje obowiązkowe zadania dotyczące rozpoznania potrzeb zdrowotnych mieszkańców, a także kształtować politykę zdrowotną na swoim terenie poprzez:
- Gminy
opracowanie programów polityki zdrowotnej dla mieszkańców, obejmujących także – w zależności od rozpoznanych potrzeb – profilaktykę wad postawy wśród uczniów,współdziałanie w obszarze promocji i ochrony zdrowia z innymi jednostkami administracji publicznej, w szczególności szczebla powiatowego i wojewódzkiego, w tym udział w regionalnych programach polityki zdrowotnej, prowadzenie aktywnej edukacji na rzecz eliminacji ryzyka rozwoju wad postawy u dzieci i młodzieży, skierowanej do dyrektorów szkół, nauczycieli, rodziców/opiekunów prawnych oraz dzieci. - Szkoły
Szkoły, które odpowiadają za stworzenie uczniom takich warunków pobytu w szkole, które będą przyczyniały się do zapobiegania powstawaniu i rozwojowi wad postawy i mają do tego najwięcej instrumentów, powinny: zapewnić wyposażenie szkół odpowiadające wymogom ergonomii oraz dostosowane do warunków antropometrycznych uczniów, eliminować problem przeciążonych plecaków szkolnych uczniów, udostępniając szafki i inne miejsca do przechowywania podręczników i przyborów szkolnych, oraz prowadzić edukację adresowaną do uczniów i ich rodziców/opiekunów prawnych, w szerszym zakresie prowadzić profilaktykę wad postawy u uczniów w ramach dodatkowych zajęć gimnastyki korekcyjnej, zapewnić systematyczną współpracę i wymianę informacji o stanie zdrowia uczniów i wskazaniach do zajęć profilaktycznych pomiędzy dyrektorem szkoły, nauczycielami, pielęgniarką szkolną oraz rodzicami, ponieważ są to warunki zwiększające skuteczność profilaktyki.Źródło: materiały NIK
Fot. Ben White/Unsplash
